Faktorėt e prishjes sė dhėmbėve
nga Dr. Besnik Simnica
Prishja e dhėmbit e ka atakuar njeriun qė nga kohėt mė tė lashta. Qėndrimet bashkėkohore tė etiologjisė sė prishjes sė dhėmbit (kariesit) synojnė gėrshetimin e faktorėve tė pėrgjithshėm dhe lokal me traditėn dhe zakonet, me nivelin e arsimimit dhe gjendjen ekonomike.
Faktorėt e prishjes sė dhėmbit mund t'i ndajmė nė tri grupe:
-Faktorė tė pėrgjithshėm
-Faktorė lokal
-Faktorė jatrogjen
Tek faktorėt e pėrgjithshėm marrin pjesė:
1.Trashėgimia. Me kėtė nėnkuptojmė se njė familje ka paradispozicion pėr paraqitjen e kariesit nė krahasim me tjetrėn, gjė qė arsyetohet me faktorėt gjenetik.
2. Raca. Raca e bardhė ėshtė mė shumė e atakuar prej kariesit.
Pėrafėrsisht frekuenca e njejtė ėshtė edhe te melezėt, ndėrsa zezaket kanė pėrqindje me tė vogėl tė kariesit, por kanė mė shumė sėmundje paradontale.
3. Gjinia. Femrat i nėnshtrohen mė shumė kariesit sesa meshkujt. Mendohet se arsyeja ėshtė nė raportet e ndryshuara hormonale. Te femrat tajohet pėshtyma mė viskoze dhe nė sasi mė tė vogėl. Ph e pėshtymės tek femrat ėshtė 7,2 ndėrsa tek meshkujt ėshtė 7,5.
4. Mosha. Me kalimin e moshes zvogėlohet pėrqindja e prishjes sė dhėmbit. Prishja e dhėmbit ėshtė mė shumė sėmundje e tė rinjėve. Mosha prej 5-8 vjeē dhe 13-20 vjeē konsiderohet si periudhė me mė shumė karies.
5. Shtatzėnia. Hipoteza se gjatė shtatzėnisė shtohet frekuenca e kariesit ėshtė e gabueshme. Por meqenėse femra i kushton mė shumė kohė shtatzėnisė dhe frytit, goja lihet pas dore, e si pasojė kemi mė shumė karies.
6. Klima. Nė vendet me klimė subtropike pėrreth ekuatorit ka mė pak karies e mė shumė paradontopati nė krahasim me vendet me klimė kontinentale.
7. Standarti jetėsor. Standarti i ulėt jetėsor tėrheq me vete mė pak karies, ndėrsa popujt e civilizuar kanė mė shumė prishje tė dhėmbėve, pasi konsumojnė ushqime tė konservuara deri nė 95 %.
8. Ushqimi. Marrja e ushqimit tė pasur me proteinė lipide, karbohidrate, minerale, vitamina gjatė jetės nė barkun e nėnės dhe nė kohėn pas lindjes, por para daljes sė dhėmbėve ndikon nė zhillimin adekuat tė dhėmbėve, kurse nė kohėn pas daljes sė dhėmbėve ushqimi ka veprim kariogjen ose kariesimon.
Me marrjen e ushqimit tė pasur me kripėra minerale rritet sasia e pėshtymės seroze, me tė cilėn arrihet shpėrlarja mė e mirė e sipėrfaqeve tė dhėmbėve.
Ėmbėlsirat tajojnė pėshtymė mukotike qė i fikson mbeturinat e ushqimit nė dhėmbė dhe kėshtu formohet njė mes i pėrshtatshėm pėr zhvillimin e mikroflores kariogjene. Konsumimi i qumėshtit, perimeve dhe i pemėve nėnkupton koicitencėn e vogėl tė kariesit pėr dallim prej pėrdorimit tė produkteve tė grurit qė janė shkaktarė permanent tė prishjes sė dhėmbėve. Gjithashtu ushqimi i fortė abraziv bėn largimin e shtresave tė buta nga sipėrfaqet e dhėmbit.
Tek faktorėt lokalė marrin pjesė:
1. Forma e dhėmbit. Ēdo ndryshim nė sipėrfaqen e dhėmbit nė formė tė brazdes, fisures apo gropėzės mund tė jetė vend predispozues pėr paraqitjen e kariesit.
2.Higjena e gojės. Pastrami adekuat i dhėmbėve dy herė nė ditė nga 3 min, pėrdorimi i perit tė mėndafshtė pėr mėnjanimin e ushqimit ndėrmjet dhėmbėve ėshtė optimumi i duhur pėr ēdo individ. Me largimin e depozitimeve tė forta dhe tė buta nga sipėrfaqet e dhėmbit zvogėlohet mundėsia e zhvillimit tė mikroorganizmave.
Tek faktorėt jatrogjen bėjnė pjesė tretmanet joadekuate stomatologjike qė shpesh janė shkaktarė pėr paraqitjen e kariesit.
Kėto marrin pjesė:
1. Nxjerrja e parakohshme e dhėmbėve tė qumėshtit
2. Mbushja joadekuate e dhėmbit
3. Punimet protetike joadekuate
4. Traumat gjatė intervenimeve kirurgjike.
